Dan il-kapitlu deher oriġinarjament bħala parti mill-ktieb “Qiegħda fil-Ponta ta’ Lsieni” ta’ Ġużi Gatt.

DJAR U GĦOROF

Fejn hemm ir-raba’, il-bniedem jibni l-bini biex joqgħod fih – għall-ewwel irziezet weħidhom, li mbagħad isiru rħula sħaħ. Id-djar antiki kienu jinbnew b’ħitan wisgħin (xi tlieta jew erba’ piedi) li jissejħu MRAMMI (pl. imramma). Il-ġebel kien ikun XULLIEL, jiġifieri minġur minn wiċċ wieħed u aħrax min-naħa l-oħra. Il-wiċċ it-tajjeb, naturalment, kien jitqiegħed fuq barra, u fil-wisa’ tagħha l-imramma kienet timtela bil-MAZKAN u l-ħamrija. Meta jaslu f’għoli ta’ sular kien ikollhom isaqqfu bix-XOROK. Peress li l-ġebla Maltija hi ratba, l-itwal xriek li kont tista’ taqta’ fil-barriera kien ikun ta’ QASBA – seba’ piedi bejn wieħed u ieħor. Itwal minn hekk, ix-xriek kien jidgħief wisq u kien jista’ jinqasam. Mela xriek twil qasba kien jagħlaq il-wisa’ bejn imramma u oħra, u allura l-ebda kamra ma setgħet tkun usa’ minn qasba…..sakemm ma tħaddimx daqsxejn rasek.

Il-Maltin ħaddmu rashom u vvintaw il-KILEB (pl. klejjeb) – ġebla kbira li titqiegħed fuq nett ta’ l-imramma, nofsha sserraħ fuq il-ħajt u n-nofs l-ieħor jixref ‘il barra. Ix-xorok, għalhekk, setgħu jitqiegħdu fuq tarf il-kileb, u l-kamra kienet tirbaħ dawk il-ftit pulzieri oħra. Jew inkella, stajt tibni bil-ħnejjiet u tagħlaq bix-xorok tal-qasba bejn ħnejja u oħra; iktar ma ttawwal iktar tagħmel ħnejjiet.

Id-dar tipika Maltija jkun fiha dan li ġej: Minn bieb kbir mibni bi ħnejja rieqda tidħol għal ġor-REMISSA. Ir-remissa jrid ikollha bieb wiesa’, għax dari kien jitqiegħed fiha l-karettun. Mir-remissa toħroġ għal ġol-BITĦA (pl. btieħi). Qabel ma daħlet il-kelma “remissa”, il-Maltin kienu jgħidu SQIFA. Fil-bitħa jkun hemm taraġ fuq barra li jagħti għal fuq is-SETAĦ (pl. stieħi). Is-setaħ hu bejt żgħir li minnu tgħaddi għal-GĦORFA (pl. għorof). Kamra ma tistax tissejjaħ “għorfa” jekk ma tkunx fis-sular ta’ fuq. L-għorof kollha ta’ Malta u Għawdex trid titla’ għalihom bit-taraġ, inkella ma jkunux għorof. Mal-ħajt ta’ l-għorfa fuq barra, ikun hemm, imdaħħlin ġol-ħajt forma ta’ taraġ, xi xorok biex minnhom titla’ għal fuq il-bejt ta’ l-għorfa. Din tissejjaħ il-MUTALGĦA. Kamra isfel tissejjaħ DWEJRA (pl. dwejriet). Dwejra hi diminuttiv ta’ “dar”. Fid-djar ta’ dari, inkluż dik fejn kont noqgħod jien fi tfuliti, kien ikun hemm kamra li tissejjaħ “id-dar”. Din kienet tkun l-isbaħ waħda, b’xi sodda tar-ram u l-ħadid, u mejda bi friskatur, buqar, u xugaman f’każ li jkollu jidħol xi tabib biex jara xi marid. Ikun hemm ukoll salib jew kurċifiss u xi senduq jew l-aħjar bicca għamara li dak li jkun ikollu fid-dar. Fil-ħitan ta’ l-għorof u d-dwejriet kont issib xi WITET jew tnejn (pl. utiet) – kunjardi imdaħħlin fil-ħajt, nofshom ġewwa u nofshom barra, biex magħhom iddendel xi barżakka jew xi xedd tal-bhejjem jew li trid.

BHEJJEM U TJUR

Il-bhejjem kienu jitqiegħdu fil-MAQJEL (pl. mqajel) li ġo fih ikollu l-MAXTURA (pl. mxatar) li jkun fiha l-MAGĦLEF. Jekk xi biċċa mill-bitħa tingħalaq biex fiha jiġru xi tiġieġ jew fniek, jew xi gidi jew ħaruf – dik tissejjaħ MANDRA (ara l-“Kurżitajiet”, aktar ‘l isfel). Xi ċint jew ħajt fil-għoli kien jinbena bi knaten imħaffra minn ġewwa u b’toqba minn barra biex fihom jidħol ibejjet il-ħamiem. Dan jissejjaħ il-GOR u mhux “barumbara” li tkun bini sħiħ, mibni apposta għat-trobbija tal-ħamiem. Għalkemm għidt: “mibni apposta”, dan mhux bilfors – għax hawn anke torrijiet qodma li sabu ruħhom mibdula f’barumbari.

NEMMIESA U MRABAT

Id-dar Maltija kienet tagħti daharha lit-triq biex tostor il-familja ġewwa. Minbarra l-bieb ta’ barra, ikun hemm xi tieqa waħda li tagħti għal fuq it-triq (bla ma ninsa t-TOQBA TAL-QATTUSA). Dit-tieqa tkun fl-għorfa u minnha tħares għal fuq il-bieb. Imma nagħtu każ iħabbatlek xi ħadd u tkun tixtieq tara minn ġie qabel ma tiftaħ? F’dak il-każ, fil-ħoġor tat-tieqa ta’ l-għorfa ikun hemm toqba, u bi dritt it-toqba, kanal żgħir imħaffer fil-faċċata eżatt fuq il-bieb.

Minnu, bit-tieqa magħluqa, tkun tista’ tara min ġie, u jekk ma jogħġbokx, ma tiftaħx. Din jgħidulha NEMMIESA jew KIXXIFEJRA. (Fuq das-suġġett, inkluż fuq “il-gor”, ara l-ktieb ta’ Anton F. Attard Mill-Ħajja ta’ l-Imgħoddi.)

It-tieqa ta’ l-għorfa, fuq barra, ikollha żewġ knaten li jisporġu ‘l barra qishom is-saljaturi ta’ xi gallarija. Dawn jissejħu ĦARRIĠIET (sing. ħarrieġa). Fuqhom kien jimtedd xi xriek (xorok) tal-ġebel jew xkaffa ta’ l-injam. Fuq l-ixkaffa kienu jitqiegħdu l-ġbejniet biex jinxfu; u allura xi kultant isibuha bħala t-TIEQA TAL-ĠBEJNIET.

LEFT-HAND DRIVE

Isfel, ħdejn il-bieb ta’ barra, imma dejjem fuq in-naħa tax-xellug tiegħu, ikun hemm żewġ tarġiet fuq xulxin. Jgħidulhom it-TARAĠ TAL-MIRKEB. Fuq ix-xellug tat-taraġ tal-mirkeb ikun hemm ħarrieġa oħra, did-darba mgħawra u minfuda min-naħa għall-oħra u li tissejjaħ il-MARBAT (pl. imrabat). Hemm raguni tajba għaliex dawn it-tnejn qegħdin fuq ix-xellug tal-bieb. Il-Malti, dari, kien joħroġ iż-żiemel jew d-debba mir-remissa, idawwarlu wiċċu lejn ix-xellug tal-bieb u jorbtu mal-marbat. Imbagħad joħroġ il-karettun, idawru wkoll lejn ix-xellug, u jorbtu ma’ dahar il-bhima. Jitla’ fuq it-taraġ tal-mirkeb u jirkeb fuq ix-xellug tal-karettun. Dan għaliex it-traffiku sa ma ġew l-Ingliżi f’Malta kien left hand drive. Hekk, il-bidwi kien isuq lejn il-lemin tat-triq; jiġifieri bir-rota n-naħa t’idu l-leminija n-naħa tal-ħajt u hu jkun fuq in-naħa l-oħra jħares lejn in-nofs l-ieħor tat-triq minn fejn jiġi t-traffiku ta’ faċċata tiegħu.

Billi t-toroq kienu dojoq, ħafna djar kien ikollhom GĦAZZA (pl. għazziet) – ġebla soda mqiegħda mal-ħajt tad-dar biex ma jgħaddix xi karettun, iħakkek mal-faċċata u jobroxha.

MIKLEM

Qed inniżżlu xi ftit kliem li l-Maltin jistgħu jiltaqgħu miegħu meta jaqraw bl-Ingliż u li forsi jkollhom diffikulta biex isibu l-ekwivalenti tiegħu bil-Malti. Il-kliem mhux qiegħed fl-ordni alfabetiku, imma qiegħed miġmugħ skond is-suġġett:

ID-DAR RURALI 

Alcove	Alkova
Beam/Tie-Beam	Travu/Pastaż
Cane curtain	Ħasira
Cane fencing	Qanniċ
Cess-pit	Fossa
Corbell	Kileb
Door knocker	Ħabbata
Fold/Pen	Mandra
Manger	Maxtura
Paving slabs	Ċangaturi
Peg	Witet
Pigeon loft	Gor/Barumbara
Stable	Stalla
Stone slab	Xriek
Sty	Maqjel
Terrace	Setaħ
Threshing floor	Qiegħa/Andar
Wall-cupboard	Gabinett/Armarju
Water spout	Miżieb
Water trough	Ħawt
Weathercock/vane	Pinnur/Dewwiema
Well-head	Ħerża

ID-DAR FL-IBLIET U L-IRĦULA

 

Balcony	Gallarija
Balusters	Balavostri
Cellar	Kantina
Console/
Cantilevered bracket	Saljatura
Door jamb	Il-Koxxa tal-bieb
Drain pipes	Katusi
Facade	Faċċata
Lintel	Blata
Roof parapet	Opramorta
Skylight	Tamboċċ
Spiral Staircase	Garigor
Storey	Sular
Window sill	Il-Ħoġor tat-Tieqa

L-ARKITETTURA 

Arch	Ħnejja/Arkata
Abutment	Ġewnaħ (1)
Extrados	Fuqani  (2)
Intrados	Dwella  (3)
Impost	Posta/impostaturi (4)
Keystone	Ċavi (5)
Voussoir	Samrott (6)
Span	Id-Dawl (7)
Rise	Ir-Refgħa  (8)

 

 

Flat arch	Arkipjan
Basket arch	Ħnejja fuq tliet ċentri
Ogee	Ħnejja fuq erba’ ċentri
Bell arch	Ħnejja qanpiena
Semicircular	Ħnejja kumpass/nofs tond
Pointed arch	Ħnejja ħmejżija
Segmental arch	Ħnejja rieqda
Segmented	Ħnejja maqtugħa
Stilted	Ħnejja merfugħa
Horseshoe	Ħnejja nagħla

Biex infissru dik li bl-Ingliż tissejjaħ thrust, jiġifieri dik il-pressjoni jew imbuttatura li l-ħnejja tagħmel fuq il-ġenb tal-bini, bil-Malti ngħidu il-ħnejja “ titfa’ ”.

 

Barrel vault	Saqaf troll
Underpitch vault	Troll imkittef
Groined vault	Saqaf ħesri
Corbelling	Tiklib
Wall	Ħajt
Course	Filata
Stone dressing	Inġir (naġġar/jonġor)
Plastering	Tikħil
Stone filling	Mazkan
Single tickness	Ħajt singlu
Double	Ħajt dobblu
	(jekk ikun wiesa’– imramma)
Coursed Ashlar	Ħajt tal-kantun
Randon Aslar	Ħajt b’fil mitluf
Dry stone/Rubble wall	Ħajt tas-sejjieħ
Rusticated	Bil-ġebla tal-ġidra
Battered wall	Bit-talut/tar-raqqad
Buttress wall	Denfil/irdubblatura

                                                                                                               

Cornice	Gwarniċun
Dome	Koppla
Finials	Finimenti
Lantern	Lanterna
Niche	Niċċa
Pendentive	Pendent
Portico	Loġġa/luġġjar
Lunette	Lunetta
Bastion	Bastjun
Battery	Batterija
Caponier	Kapunier
Embrasure	Lamberżuna
Entrenchment	Trunċiera
Fort	Forti/fortizza
Redoubt	Ridott
Tower	Torri
Vedette	Gardjola

Kurżitajiet:

* IL-KILEB: Id-dizzjunarju ta’ Aquilina Maltese-English Dictionary (Qiegħed imniżżel fil-lista ta’ kotba ta’ referenza fil-paġna li jmiss) jagħti l-plural tal-kelma “kileb” bħala “klejjeb”. Hawn ħafna li m’humiex konvinti minn dan. In-nies kollha tal-ġebel li kellimt u li għadhom jiftakru ż-żmien meta l-bini tas-soqfa bil-kileb ma kienx ilu li nqata’, kollha jħossu li “kileb” hi l-plural u mhux is-singular. Jgħidulek: “Saqaf mibni bil-kileb.” Jew “Il-kamra kellha ħames kileb fuq kull naħa.” Biex inkun għidt kollox, in-naħa t’isfel ta’ Malta jgħidu “kolob” mhux “kileb”. Imma jekk “kileb hi l-plural, x’inhu s-singular?

F’xi għodda ta’ dari jew xi mekkaniżmi antiki , bħalma hu in-newl li fuqu jsir l-insiġ tad-drapp, jew xi arloġġ, sew jekk ikun ta’ knisja u sew jekk ikun żgħir, jew inkella xi xkubetta antika, hemm parti mekkanika li bil-Malti tissejjaħ “il-kelb”. Din tkun dejjem xi għamla ta’ ganċ jew driegħ li jżżom lil xi parti oħra tal-mekkaniżmu milli tiċċaqlaq, jew xi rota milli ddur (ara ftit l-eżempji t’hawn taħt). Jekk toqgħod taħseb ftit, hekk jagħmlu l-kileb: iżommu x-xorok milli jiċċaqalqu u jaqgħu għal isfel.

Għalhekk mhix ħaġa kbira biex is-singular hu KELB u l-plural hu KILEB jew KOLOB. Ma’ dan jidher li jaqbel Erin Serracina-Inglott għax hekk jagħti l-kelma fid-dizzjunarju tiegħu Il-Miklem Malti.

* Il-kelma MNAJDRA hi d-diminuttiv ta’ “Mandra”. Mela t-tempji tal-Imnajdra ħadu isimhom mill-isem tal-post u mhux bil-kontra. Probabbli li f’xi żmien kienu jrabbu l-bhejjem fihom. L-isem “Ħaġar Qim” ifisser “Ġebel Wieqaf”. “Qim” hu aġġettiv mill-verb “Qam, iqum”. Meta nqum minn bilqiegħda nkun qiegħed “qim”.

(c) Ġużi Gatt